Haal de wond uit je lijf
Trauma’s zitten in je lichaam. En met de juiste begeleiding tril, schud, sidder, ril of huil je ze er weer uit, als je lichaam aangeeft daaraan toe te zijn, volgens de Amerikaanse medicus en psycholoog Peter Levine: langzaam, gedoseerd en veilig. Zijn methode, ‘Somatic Experiencing’, wint snel terrein.
(Tekst Lisette Thooft)
“Mijn nek is zo stijf,” zeg ik. “Zolang ik me herinner. Nek en schouders. En het doet pijn.”
“Heb je ergens anders in je lichaam wel een prettig gevoel?” vraagt therapeute Barbara Koopmans. Ze is in NYC opgeleid als Somatic Experiencing Practicioner (SEP) en bestuurslid van de organisatie Traumahealing Nederland. We zitten tegenover elkaar in comfortabele fauteuils, in haar praktijkruimte in Arnhem.
“Jawel, in mijn handen en voeten voel ik een prettige warme tinteling.” Ik doe mijn ogen dicht. “Maar die bovenrug… het lijkt wel of er een plaat vastzit.”
“Hoe zou het voor je zijn om bij de randen van die plaat te blijven, gewoon om te kijken wat het volgende is dat je kunt ervaren”, zegt ze.
“Welke beweging zou je willen maken?”
“Ik wil hem afschudden,” zeg ik en ik begin schokkerig te bewegen met mijn schouders.
“Wil je die beweging langzaam herhalen?”
Dat doe ik. Ze vraagt me om heen en weer te pendelen tussen de prettige gevoelens in mijn lichaam en mijn pijnlijke bovenrug.
“Wat heb je nodig om van die plaat af te komen?”
Ik aarzel. Wat in me opkomt, is: dat kan ik helemaal niet zelf. Dat moet iemand anders doen. Als de therapeute vraagt wie, of wat me zou kunnen helpen, weet ik het antwoord meteen: mijn ouders. Maar die zijn allebei al jaren dood… Het is net of ik ze schimmig in mijn rechterooghoek achter me zie staan.
En op dat moment, tot mijn eigen verbazing, begin ik te huilen. Dat had ik niet verwacht, dat mijn stijve nek en schouders iets te maken zouden hebben met mijn ouders. Hebben zij lang geleden, in mijn jeugd, een of andere onzichtbare last op mijn schouders gelegd?
Geen mens groeit op zonder trauma’s, volgens de Amerikaanse medicus en psycholoog Peter Levine. “Dit is planeet Trauma,” zegt hij in een Skype interview, “als je niet getraumatiseerd wilt worden, ben je naar de verkeerde planeet gekomen.”Levine is de ontwerper van Somatic Experiencing, een snel aan populariteit winnende behandeling om trauma’s te genezen door middel van bewustwording van het psychosomatische aspect ervan, en het mobiliseren van het lichaam.
Denk bij trauma niet alleen aan verkrachting of ander dramatisch geweld, branden of ongelukken. Ook valpartijen, ernstige ziektes, het verlies van dierbaren, ingrijpende medische behandelingen en ziekenhuisopnames zijn dikwijls veel traumatiserender dan we denken. In zijn boek De tijger ontwaakt (Waking the Tiger) noemt Levine moeilijke bevallingen een bron van trauma, en zelfs stress die een foetus heeft ondergaan in de baarmoeder.
En dat zijn dan nog de meest opzienbarende. Er zijn ook sluipende vormen van trauma. Veel ouders geven onbedoeld hun eigen psychische wonden door aan hun kinderen. En zelfs al zijn je ouders emotioneel kerngezond, zorgzaam en liefdevol, dan nog zijn er niet altijd bij als er iets ergs gebeurt, als je moederziel alleen met een bedreiging geconfronteerd wordt.
Vechten, vluchten of verstijven van schrik (fight, flight or freeze) zijn de opties waaruit we kunnen kiezen bij gevaar. Dat ‘kiezen’ gebeurt volautomatisch en onbewust; het is al gebeurd voordat je erover nadenkt. Vooral als je door de omstandigheden immobiel bent op een levensbedreigend moment, of als je verstijft van schrik, is de kans op een langdurig trauma groot, ontdekte Peter Levine. Je lichaam wil namelijk een natuurlijke reactie vertonen en de energie van de schrik ontladen, bijvoorbeeld door te schudden of te trillen. Dat is wat wilde dieren doen, als ze geschrokken zijn of ternauwernood aan de dood ontsnapt.
“Trauma overleven is een kwestie van het mobiliseren van enorme hoeveelheden energie,” zegt Levine. “Gigantische hoeveelheden energie. Het is die energie die een gazelle in staat stelt te ontsnappen aan een cheetah met een snelheid van 120 kilometer per uur. Of die een moeder in staat stelt een auto van haar kind af te tillen, als het daaronder geraakt is. Die energie moeten we ontladen, lozen, om weer in evenwicht terug te komen. Wilde dieren doen dat vanzelf, daarop zijn ze gebouwd. Als een konijn door een coyote wordt opgejaagd en ontsnapt, dan raakt het niet getraumatiseerd; het wordt daarna niet bang om zijn hol te verlaten. Zodra het gevaar geweken is, is alles voorbij en gaat het dier gewoon verder met zijn leven. Wij niet; wij blijven erin hangen. Terwijl wij ook, net als dieren, aangelegd zijn op het ontladen van die energie.”
Zonder ontlading ontstaan er vroeg of laat symptomen, zoals bijvoorbeeld nachtmerries, woedeaanvallen, gevoelloosheid, apathie, verlies van levenslust. Tegenwoordig hebben we het over Post Traumatic Stress Disorder, PTSD. Ooit heette dit ‘shell shock’, naar de ervaringen van getraumatiseerde loopgraafsoldaten in de Eerste Wereldoorlog.
Levine: “Vechten of vluchten is actief; verstijven veroorzaakt een ingewikkelder soort trauma. Dat wordt nog niet echt goed herkend. Tekort aan energie, afwezigheid van emoties, gevoelloosheid in het lichaam, gebrek aan vermogen om te reageren op andere mensen en situaties – dat zijn allemaal symptomen van collapse, verstijven.”En je kunt dus ook zoiets ‘normaals’ krijgen als een chronisch stijve nek.
Barbara Koopmans legt het psychologische en vooral ook het biologische proces haar cliënten altijd duidelijk uit als ze bij haar in de stoel plaatsnemen. “Want begrijpen wat er in je systeem gebeurt, maakt het veiliger voor de getraumatiseerde persoon,” zegt ze. “Dat is belangrijk, omdat juist getraumatiseerden zich onveilig voelen in de wereld, of in hun eigen wereld.”
Het is onze neocortex, zegt ze, die extra hersenkwab die wij door de evolutie hebben meegekregen, waardoor wij dikwijls onze eigen trauma’s vastmetselen. “Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: Ik moet snel naar huis omdat ik het gas aan heb laten staan, en dan zijn we blij met die Neocortex, en tegelijkertijd zou ik ook kunnen zeggen: ‘mijn vader sloeg me altijd maar hij bedoelde het vast niet zo kwaad’ – waarmee ze zichzelf en hun eigen emoties uitschakelen. Of ze verdringen een gebeurtenis. Ze vertellen me soms dat ze geen trauma kennen, en in de loop van het gesprek herinneren ze zich ineens ouders die ineens gingen scheiden of een auto-ongeluk van lang geleden.”
In “De tijger ontwaakt” vertelt Levine dat je bijvoorbeeld bij een kudde herten haarfijn kunt waarnemen hoe zij van elke schrik herstellen: lange trillingen gaan over hun lijf, tot het innerlijk evenwicht weer hersteld is. Waarom kunnen mensen dat niet?
“Het probleem is,” zegt hij, “dat wij bang worden voor precies die fysieke ervaringen die ons terug zouden brengen in het evenwicht. Trillen, rillen, prikkelende gevoelens in ledematen, warmte en koudesensaties… Als je getraumatiseerd bent, ervaar je alle veranderingen als potentieel bedreigend. Wat we nodig hebben, is in contact komen met die sensaties, maar heel gedoseerd, telkens een beetje. Want als we al die energie tegelijkertijd loslaten, raken we makkelijk overweldigd. Dan slaan we weer dicht. Het zenuwstelsel kan het verschil niet zien tussen een traumatiserende gebeurtenis en de chaotische ervaringen bij het herbeleven, dus als we daardoor overweldigd worden, kunnen we opnieuw getraumatiseerd worden.”
Dat doseren noemt hij ‘titreren’, een term uit de fysica, waarbij een vermenging van twee potentieel explosieve vloeistoffen beetje voor beetje plaatsvindt. Dat is waarom therapeute Koopmans mij liet pendelen met mijn aandacht tussen het prettige gevoel in mijn lijf en de plaat van spanning in mijn schouders.
Niet alle vormen van schokken en trillen en shaken zijn geschikt voor het ontladen van trauma-energie. Zacht trillen, gepaard gaand met temperatuurveranderingen, is volgens Levine de natuurlijke manier van het lichaam zelf om trauma-energie los te laten. SE-therapeuten letten dan ook op elke vorm van verandering in het gezicht of de lichaamstaal van hun cliënten. Een blos op de wangen, een zucht, gerommel in de buik – het zijn allemaal tekenen van loskomende energie.
(…)
‘Unfinished business’ noemt Levine de diepere oorzaak van trauma: gevoelens die nooit zijn gevoeld, lichamelijke impulsen die verhinderd zijn, gebaren die niet afgemaakt konden worden. “Er worden allerlei emoties opgewekt zoals verdriet, verlies, woede, die mensen jarenlang, tientallen jaren soms, hebben vastgehouden. Als we er niet mee kunnen omgaan, of als we ze niet mogen voelen, duwen we ze weg. Maar wat je weerstaat, blijft bestaan en die gevoelens duwen terug. En wij duwen nog harder. En uiteindelijk denk je: o God, als ik dit zou voelen, zou ik kapot gaan. Maar het is alleen je reactie tegen die emotie die het probleem veroorzaakt. Bij een trauma is er geen eind aan het verhaal.”
Een trauma helen betekent volgens hem dat de gevoelens uit het verleden terugkeren naar het verleden. “De cliënt kan een nieuwe toekomst voor zich zien, die anders is.”Dan kun je je bijvoorbeeld voorstellen dat je met rechte rug en opgeheven hoofd door de wereld gaat, in plaats van gebukt onder een plaat van spanning. En merk je dat je ineens je hoofd een stukje verder naar links of naar rechts kunt draaien.
Bewegingsloosheid is een sleutelbegrip bij Levine. ‘Freezing’ is onvrijwillige immobiliteit, en om helemaal uit een trauma te komen, moet de angst losgekoppeld worden van het bewegingloos zijn. “Als een dier verstijft, kan het daarna weer bewegen en is er geen angst gecreëerd,” zegt Levine. “Maar als wij verstijven, worden we bang. Daarom gaan we ons ertegen verzetten en dat leidt juist tot herhaling van het trauma. Als je met bewegingloosheid kunt experimenteren in een veilige omgeving, kom je er makkelijker doorheen en keer je probleemloos terug naar je normale staat.”
Waarschijnlijk is dat precies de functie geweest van allerlei inwijdingsrituelen waarin mensen een bepaalde tijd worden opgesloten: “Zelfs in sommige dooprituelen zie je dat terug. De capaciteit om gefocust te blijven, om deze sensaties te ondergaan terwijl je rustig blijft en helder, is ook heel belangrijk in bijvoorbeeld zenmeditatie. Daar observeer je wat er gebeurt, binnen en buiten je.”
Zijn opleiding in Amerika is niet voor niets populair bij spiritueel geïnteresseerden. “Jack Kornfield stuurt zijn studenten die meditatieleraar willen worden, tenminste voor een jaar naar mijn opleiding.” Logisch, vindt hij, want wat is meditatie? Vrijwillige bewegingsloosheid. “Dus vroeg of laat komen je trauma’s naar boven, als je serieus mediteert. Dan kun je dissociëren en ervan af bewegen, of je laten overweldigen. Maar met de juiste begeleiding kun je erdoorheen. Meditatie is eigenlijk de ultieme traumabehandeling! Maar je moet wel goed begeleid worden.”
Babytrauma
Werkt SE ook als de cliënt nog te jong is om mee te denken, als er trauma’s zijn opgetreden in de preverbale fase? Levine vertelt over een jongetje van veertien maanden dat hij ter behandeling kreeg, in zijn praktijk. “Hij had een extreem moeilijke geboorte meegemaakt: de navelstreng zat drie keer om zijn nekje gewikkeld en hij zat zo vast in de bovenkant van de baarmoeder dat ze hem met een keizersnee en ook nog een vacuümpomp moesten halen. Waarna hij in een couveuse gestopt werd en onderzocht werd. Kortom, een zeer traumatiserende geboorte, en hij hechtte zich niet goed aan zijn moeder – die op zich niets verkeerd deed.
In de sessie bij mij zat hij op zijn moeders schoot. Ik had mijn hand op zijn rug, en hij duwde zichzelf op van haar benen alsof hij zichzelf door het geboortekanaal duwde. Hij herzag zijn ervaring, kun je zeggen: hij onderzocht de mogelijkheden van een succesvolle geboorte. De behandeling sloeg aan; hij werd een knuffelbaby en een gezond en actief jongetje. Enfin, een paar maanden geleden zag ik hem weer, hij is nu een jaar of vier. Het gaat goed met hem. Ik begroette hem met: ‘Hallo Jack, weet je nog wie ik ben?’ ‘Nee,’ zei hij, en zijn moeder lachte, want vlak voordat ze mijn deur inkwamen, had hij haar gevraagd: ‘Gaat de dokter zijn hand weer op mijn rug leggen?’ Hij klom weer op zijn moeders schoot en vroeg of ik mijn hand weer op zijn rug wilde leggen. Hij herschiep de ervaring, hoewel hij er geen bewuste herinnering aan had.”Dus in therapie, wil hij maar zeggen, kun je wel degelijk werken op de preverbale staat.
Je lichaam voelen
Ontzettend veel mensen zijn min of meer gedissocieerd van hun lichaam, stelt Peter Levine in zijn boek De stem van je lichaam (In an Unspoken Voice). Ze voelen gewoon niet goed wat er in hun lichaam, of in sommige delen van hun lichaam, te voelen valt. Hij geeft een aantal oefeningen die je zelf, thuis, kunt doen om het contact met het innerlijke lichaamsgevoel te herstellen.
Neem bijvoorbeeld een pulserende douche en laat het aangenaam warme water stromen over je rug van je handen, je onderarmen, nek, hals enzovoort: “Probeer alle delen van het lichaam erbij te betrekken en merk de sensaties in alle gebieden op, ook als ze neutraal of onaangenaam zijn. Zeg: ‘Dit is mijn arm, hoofd, nek,’ etcetera. ‘Welkom terug.’Ook kun je je lichaam onder de douche bekloppen met je vingertoppen.Daarnaast kun je zachtjes knijpen in de spieren van je onderarm, bovenarm, schouders, nek, dijen, kuiten, voeten enzovoort, terwijl je opmerkt hoe ze vanbinnen aanvoelen.
Van extra belang is het de gevoelens in de onderbuik te voelen: daarin zijn onze emoties opgeslagen. Als de buik ‘op slot’ zit, kun je soms door klankoefeningen weer contact maken. Levine beveelt aan om een soort misthoorngeluid te maken – voeoeoeoeoeoe – terwijl je je richt op de vibraties in je buik. Adem uit op de voe-klank en laat de adem vanzelf weer binnenstromen. Adem dan nogmaals uit met voeoeoeoe… Doe dit enige malen en richt je aandacht op de onderbuik.Ook jin shin jyutsu, chi gong, tai chi en aikido zijn warm aanbevolen voor het ontwikkelen van lichaamsbewustzijn.
Boeken, sites
Peter A. Levine, De tijger ontwaakt. Traumabehandeling met lichaamsgerichte therapie, Altamira. (Waking the Tiger – Healing Trauma)
Peter A. Levine, De stem van je lichaam. Trauma’s helen met je lichaam als gids, Altamira. (In an Unspoken Voice – How the Body Releases Trauma and Restores Goodness).
Peter A. Levine & Maggie Kline, Het weerbare kind. Traumawerk bij kinderen, Altamira-Becht. (Trauma-Proofing Your Kids).
www.traumahealing.com
www.traumahealing.nl: hier vind je ook Nederlandse therapeuten opgeleid in SE (klik op Instituut en vervolgens op Therapeuten).
